Ayollar va qizlar dunyo aholisining yarmini va shunga mos ravishda uning salohiyatining ham yarmini tashkil qiladi. Ammo, barcha jabhalarda saqlanib qolayotgan gender tengsizligi ijtimoiy taraqqiyotni turg‘unlashtiradi.

BMT ma’lumotlariga ko‘ra, o‘rtacha mehnat bozorida ayollar hali ham global miqyosda erkaklarnikiga qaraganda 23 foizga kam daromad olishadi. Bunda, xotin-qizlarning ta’lim olishga bo‘lgan huquqining ta’minlanmaganligi asosiy sabab sifatida ko‘rsatiladi.

Jahon statistik ma’lumotlariga ko‘ra, qishloq qizlarining atigi 39 foizi o‘rta maktabda o‘qiydi. Bu qishloq o‘g‘illariga (45 foiz), shahar qizlariga (59 foiz) va shahar o‘g‘illariga (60 foiz) qaraganda ancha kam.

Boshlang‘ich maktabning har bir qo‘shimcha yili qizlarning ish haqini 10-20 foizga oshiradi.

Ayollarning huquqiy madaniyatini oshirish ularni har jabhada faol bo‘lishiga zamin yaratadi, shu sababli har bir ayol kasbiy faoliyati davomida bilishi shart bo‘lgan huquqlarni tahlil qilish va aholiga etkazish muhim ahamiyat kasb etadi.

Mehnat kodeksining 392-moddasiga ko‘ra, homiladorligi yoki farzandlari borligi bilan bog‘liq sababga ko‘ra ishga qabul qilishni rad etish, ishdan bo‘shatish yoki ish haqini kamaytirish taqiqlanadi.

Vazirlar Mahkamasining 2024-yil 31-maydagi 314-son qarori bilan tasdiqlangan Vaqtinchalik mehnatga layoqatsizlik, homiladorlik va tug‘ish bo‘yicha nafaqalarni hamda yangi tug‘ilgan bolani farzandlikka olgan yoki unga vasiy qilib belgilangan xodimga nafaqani tayinlash hamda to‘lash tartibi to‘g‘risida Nizomga muvofiq, ayolga tug‘ruqqacha etmish kalendarь kun hamda tug‘ruqdan keyin ellik olti kalendarь kun (tug‘ish qiyin kechgan yoxud ikki yoki undan ortiq bola tug‘ilgan taqdirda, etmish kalendarь kun) davomida ta’til davrida mehnat majburiyatlarini bajara olmaganligi uchun ish beruvchilar tomonidan to‘lanadigan kafolatli qo‘shimcha to‘lov - homiladorlik va tug‘ish nafaqasi to‘lanadi.

Budjet tashkilotlarida homiladorlik va tug‘ish bo‘yicha hamda yangi tug‘ilgan bolani farzandlikka olgan yoki unga vasiy qilib belgilangan xodimga beriladigan nafaqalar xodim:

➖ishga qabul qilingan kundan 12 oygacha ish stajiga ega bo‘lganda — o‘rtacha oylik ish haqining 75 foizi;

➖ ishga qabul qilingan kundan 12 oy ortiq ish stajiga ega bo‘lganda — o‘rtacha oylik ish haqining 100 foizi miqdorida to‘lanadi.

Budjet tashkilotlaridan tashqari barcha yuridik shaxslarda va yakka tartibdagi tadbirkorlarda ishlovchi ayollarga davlat ijtimoiy sug‘urtasi bo‘yicha homiladorlik va tug‘ish nafaqasini hamda yangi tug‘ilgan bolani farzandlikka olgan yoki unga vasiy qilib belgilangan xodimga beriladigan nafaqani tayinlash va to‘lash tartibi Vazirlar Mahkamasining “Davlat ijtimoiy sug‘urta tizimini rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida” 2022-yil 20-sentyabrьdagi 515-son qaroriga muvofiq amalga oshiriladi. Ish beruvchilarning nafaqa to‘lash bo‘yicha majburiyatlari Ijtimoiy sug‘urta jamg‘armasi mablag‘lari hisobidan to‘langan nafaqa miqdorida kamaytiriladi.

Nizomning 4-bandiga ko‘ra, nafaqa xodimning farzandi tug‘ulguniga qadar minimal iste’mol xarajatlarining 4 baravari miqdorida to‘lanadi.

2025-yil uchun hisoblangan minimal iste’mol xarajatlari qiymati bir oyda kishi boshiga 669 ming so‘mni tashkil etdi. Demak, budjet tashkilotlaridan tashqari barcha yuridik shaxslarda va yakka tartibdagi tadbirkorlarda ishlovchi ayollarga 2 676 000 so‘m miqdorida homiladorlik va tug‘ish nafaqasi to‘lanadi.

Agar xodim bola parvarishi ta’tilida bo‘lgan vaqtida yana xomilador bo‘lsa, ya’ni “Dekret dekretga ulansa ham” homiladorlik va tug‘ish nafaqasi to‘lanadi.

Vazirlar Mahkamasining 2012-yil 18-oktabrdagi 297-son qarori bilan tasdiqlangan “O‘rindoshlik asosida hamda bir necha kasbda va lavozimda ishlash tartibi to‘g‘risida” Nizomning 18-bandiga ko‘ra, o‘rindoshlar o‘rindoshlik asosidagi ish joyi bo‘yicha vaqtincha mehnatga layoqatsizlik nafaqasi olish, ayollar esa, bundan tashqari, homiladorlik va tug‘ish nafaqalari olish huquqiga egadir. Nizomning 19-bandiga ko‘ra, sog‘liqni saqlash muassasasi tomonidan berilgan mehnatga layoqatsizlik varaqasining belgilangan tartibda tasdiqlangan nusxasi ushbu Nizomning 18-bandida nazarda tutilgan o‘rindoshlik asosidagi ish joyidan nafaqa olish uchun asos hisoblanadi.

Demak, agar xodim ichki yoki tashqi o‘rindoshlik asosida bir nechta vazifani bajarsa, homiladorlik va tug‘ish nafaqasi har biri uchun alohida to‘lanadi.

Mehnat faoliyatida ayollar duch kelayotgan muammolardan biri bu xodimlarning “dekret ta’tili”dan ishga chiqishda duch kelyotgan muammolardir. Ayrim ish beruvchilar shtat qisqarganligi, “dekret ta’tili”da bo‘lgan xodimning o‘rniga boshqa xodim olinganligini asos qilib, “dekret”dagi xodimning ishga qaytishiga to‘sqinlik qilmoqda.

Mehnat kodeksining 158-moddaga asosan vaqtincha bo‘lmagan xodimning o‘rniga muddatli asosda ishga olingan xodim bilan mehnat shartnomasi asosiy xodim ishga qaytgan kundan bekor qilinadi.

Kodeksning 405-moddasiga ko‘ra, homiladorlik va tug‘ish ta’tili tugaganidan keyin, ayolning xohishiga ko‘ra, unga bolasi ikki yoshga to‘lguniga qadar bolani parvarishlash ta’tili beriladi, Ayolga uning xohishiga ko‘ra, bolasi uch yoshga to‘lguniga qadar uni parvarishlash uchun ish haqi saqlanmagan holda qo‘shimcha ta’til ham beriladi.

Ushbu normada “ayolning xoshishiga ko‘ra” jumlasi ayol xohlagan vaqtida mehnat faoliyatiga qaytishi mumkinligini bidiradi va uning o‘rniga olingan xodim bilan tuzilgan mehnat shartnomasi bekor qilinishi lozim.

Uch yoshgacha bolasi bor ayol yoxud uch yoshgacha bo‘lgan bolani yolg‘iz tarbiyalayotgan ota (vasiy) bilan mehnat shartnomasini ish beruvchining tashabbusiga ko‘ra bekor qilishga faqat quyidagilar asos bo‘lishi mumkin:

1. Tashkilot (uning alohida bo‘linmasi) o‘z muassislarining (ishtirokchilarining) yoki ta’sis hujjatlari bilan bunga vakolat berilgan yuridik shaxs organining qarori bilan tugatilganligi yoxud yakka tartibdagi tadbirkor tomonidan faoliyatning tugatilganligi;

2. Xodimning o‘z mehnat majburiyatlarini muntazam ravishda buzganligi;

3. Xodimning o‘z mehnat majburiyatlarini bir marta qo‘pol ravishda buzganligi.

Ushbu asoslardan boshqa hollarda xodim bilan mehnat shartnomasini ish beruvchining tashabbusiga ko‘ra bekor qilinishiga yo‘l qo‘yilmaydi.

Texnologiyaning, ishlab chiqarish va mehnatni tashkil etishning o‘zgarishiga, ishlar (mahsulot, xizmatlar) hajmining qisqarishiga bog‘liq bo‘lgan tashkilot xodimlarining soni yoki shtati o‘zgargan hollarda uch yoshgacha bolasi bor ayol o‘z lavozimiga teng lavozimga o‘tkazilishi lozim.

Hurmatli ayollar, farzand dunyoga keltirish, parvarishlash va voyaga etkazish eng ulug‘ baxt, mehnat huquqlarini bilmaydigan yoki bilishni istamaydigan ayrim ish beruvchilar sababli o‘zingizni aybdor his qilmang. O‘z huquqlaringizni o‘rganing va ularni buzishga harakat qilishsa,  hududingizdagi mehnat inspektsiyasiga murojaat qiling.